Göç denildiğinde o denli herkesin hemfikir olduğu toplumsal bir olgudan bahsedemeyiz. Farklı nedenlerle ortaya çıkmış çok sayıda göç çeşidi vardır: İltica, mübadele, mecburî göç ya da sürgün, kırsaldan ya da taşradan kente, savaşın yıkıcı tesirinden kaçma, iklim dönüşümlerinin sıkıntı şartları, iş bulma maksadıyla yapılan göç, kültürel ömürde zorda kalmanın tesiriyle yapılan göç, beyin göçü üzere… Sonuçları bakımından göçler, yıkıma varan değişimlerin nedeni olduğu üzere toplumsal ilerlemenin kaynağı da oldu. Tarihin kimi evrelerinde yaşanan radikal kültürel değişimlere bakıldığında akla gelen birinci etkenlerden biri göçlerdir. Bunun nedeni göçle birlikte etnik yapı ve siyasal coğrafyanın değişebilmesidir. Yeni siyasal yapının gereksinim duyduğu kurumlarla kentin fiziki yapısında esaslı değişiklikler gerçekleşebilir.
Göçle ilgili olarak tahminen de Fernand Braudel’in Akdeniz dünyası için söyledikleriyle genel bir çerçeve çizebiliriz: Akdeniz etrafında yaşayan halklar hayli yakın tarihlerde dışarıdan göç etmiştir. MÖ 2 bin yıllarından Orta Çağ’a kadar göç hareketliliğinin tarihi dilimlerini ve etnik aktörlerini tanımlayabiliyoruz. Göçebe toplulukların yerleşikliğe geçişleri, yerli halklarla kaynaşmaları yahut onları yerleştikleri topraklardan kovuşları biliniyor. Akdeniz havzasında kendi bölgelerinde Grekler, Araplar ve Anadolu’da Türkler eski yerleşimcilere tıpkı şeyi yaptılar: Etnik ve siyasal yapıyı değiştirdiler.
Orta Çağ’ı başlatan Avrupa tarihinin çok değerli bir devri vardır. Geç Antik Çağ ve Erken Orta Çağ’da yaşanan, Roma İmparatorluğu’nun çöküşünü hazırlayan ‘Kavimler Göçü’ Avrupa coğrafyasında ulusal kimliklerin oluşmasına kaynaklık eder. Bu periyotta Gotlar, Batı Roma’yı yıkarken Vandallar Avrupa’nın kuzeyinden İspanya ve Afrika’nın Akdeniz kıyılarına kadar inerler. Bir Alman kavmi olan Vandallar o kadar yıkıcı bir tesir yaratır ki bugün olumsuz manada kullandığımız vandalizm teriminin kaynağı olur. Tekrar de Avrupa’yı uzunluktan boya sarsan kavimlerin göçü günümüz Avrupa’sının oluşmasında tesirli olmuştur. Anglosaksonlar, Normanlar, Franklar ve Germenlerin yerleştikleri yerler günümüz siyasi coğrafyasının şekillenmesiyle direkt bağlantılıdır.
Siyasal yapıyı değiştiren göçlerin dışında, Braudel’in transhumans olarak isimlendirdiği siyasal yapıyı değiştirmeyen ve sürekli tarifli güzergahlar üzerinde hareket eden mevsimlik göçleri, Kafkasya’dan İspanya’ya kadar geniş coğrafyada görmek mümkündür. Anadolu’da ise kışlak ve yaylak ortası göçlerle bildiğimiz bu tip göçler genelde hayvan iktisadıyla alakalıdır ve tarihi, Anadolu Selçuklu çağına kadar sarfiyat.
Yakın periyot göçlerini sınıflandırılırken ‘iç ve dış göçler’ başlıkları yaygın olarak kullanılır. Bölgeler yahut kentler ortası hatta ülkeler ortası ekonomik eşitsizlikler göç olgusunun nedeni oldu. Türkiye’de 1950’li yıllardan itibaren her iki tip göç ağır olarak yaşandı. Dış göç Avrupa’ya bilhassa de Almanya’ya yapılırken, iç göç kırsal bölgelerden kent merkezlerine ancak bilhassa de batıdaki büyük kentlere gerçek gerçekleşti. İç göçlerin siyasi dönüşümlere yol açan tesirleri oldu. En görünür tesiri ülkenin kentleşme süreçlerini denetlenemez hale getirirken kültür ve sanat alanında yeni oluşumlar yarattı. Kentsel mimaride gecekondu denilen konut tipi ortaya çıktı. Mimarinin dışında kiç (kitsch) olarak isimlendirilen ‘estetik yoksunluğu’, ‘kaba beğeni’ olarak tanımlanan örnekler sanat ortamını altüst etti. Bilhassa de arabesk denilen müzik çeşidi 1970’li yıllarda geniş kitleler tarafından büyük beğeniyle dinlendi. Aslında seçkinci sanat anlayışı olumsuzlaştırdığı ‘öteki olanı’ kendisi için bir tehdit olarak gördü. Kiç kültürünün faili ‘öteki insanlar’ı olumsuzlayanlar olduğu üzere bu sosyolojik olaya farklı bakan ve göç edenleri anlamaya çalışan çok sayıda edebiyatçı ve sanatçı da oldu.
Göçmenlerin ‘öteki’ olarak görülmesi günümüz ya da yakın geçmişin icadı sanılmasın. Tarihi olarak çok eskilere giden ‘öteki’ tarifleri var. Umberto Eco ‘Düşman Yaratmak’ isimli kitabında anlatır: Göçmenler, uygarlığı tehdit eden berbat, pis ve bizden olmayanlardır. MS 5’inci yüzyılda Panionlu Priscus, Attila’yı kısa uzunluklu, geniş gövdeli ve kocaman başlı esmer bir nahoş olarak tasvir eder. Bundan beş yüzyıl sonra Rudolph Glaber ise Atilla’yı dik saçları ve köpek dişleriyle şeytana benzetir. Orta Çağ’da Doğulular daima berbat görülmüştür. İmparator I. Otto tarafından 968’de Byzantium’a gönderilen Cremonalı Liutprand’a nazaran Bizanslılar integritastan (bütünlüklü özelliklerden) mahrumdur. Otto’nun elçisi İmparator II. Nikephoros için ise “korkunç bir yaratıktı” der. Bizans imparatorunu küçücük gözlü, kocaman başlı ve köstebek üzere bir pigmeye benzetir. Deri renginin ise gecenin bir yarısında rastlamak istemeyeceğin bir Etiyopyalı üzere olduğunu söyler.
Tekrar 1970 yılların Türkiye’sine dönersek batıya ve büyük kentlere göçle ortaya çıkan kültürel ortamda kiç olarak tanımlanan sanat aslında sosyolojik dönüşüme işaret eder: Klasik olanın çağdaş olanla karşılaşmasına… Çağdaş kentsel kültür ortamında, klasik müzik aletleriyle kırsal imgelerin kentte yine üretimi arabesk olarak karşımıza çıkar. Bazen de tuhaflaşan bu durum giysiden yemek kültürüne, fotoğraftan mimari biçimlere kadar pek çok yerde görülür. Apartmanların cephesinde şelale olan ve taş/kaya görünümlü betonarme giydirmeler, ağlayan çocuk ya da namaz kılan küçük kız çocuğu fotoğrafları bunlara örnektir. Tarlada çalışırken giyilen klasik şalvar üzerine etek giyilmesi de kiç örnekler ortasında sayılabilir. Tüm bunlar kentleşmeyle biçimlenen, tanımlanabilir bir vakit ölçeğinde olan biten dönüşümlerdir.
Bozkurt Güvenç, 1960 sonrası Türkiye’den Avrupa ülkelerine göç eden topluluklarda ‘kültür şoku’ oluştuğunu söyler. Türkiye’dekinden farklı kentsel ömür tecrübesi olmayan hatta hiç kentsel tecrübesi olmayan göçmenler değişimi travma boyutunda yaşadılar. Geldikleri kültürle tanıştıkları kültür ortasında gelgitler, vakitle ya tepkisizlik ya da tepkisel içe kapanma ve nihayetinde kendi kültüründen kopuşla sonuçlanan dramatik süreçler travmaların nedeni olur. Bu sürecin en çok zorlayan kültür ögeleri ise din ve lisandır.
Türü ne olursa olsun göç olgusu duygusal kırılmalar, çaresizlikler ve yıkımların olduğu şiddetli yaşantıların nedenidir. Vicdanları sızlatacak kadar ağır sıkıntılar, ölümlere neden olan olaylar toplumu derinden tesirler. Toplum yapısını direkt etkileyen göç olgusuna karşı sanatkarlar ilgisiz kalmaz. Türkiye’de 1950’li yıllardan sonra göç konusu edebiyatta, tiyatroda ve plastik sanatlarda çokça işlenir. Orhan Kemal ve Yoksul Baykurt’un köy romanları göçle değişen toplumsal yapıyla ilişkilidir. Haldun Taner’in ‘Keşanlı Ali Destanı’ oyunu kente göç etmiş ve gecekondularda yaşayan insanları anlatır. Göç fotoğrafın de konusu olur. Turgut Zaim, İbrahim Balaban, Neşet Günal, Cahit Aral, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Turan Erol, İbrahim Balaban üzere sanatkarlar göçü fotoğrafın konusu yapar. Göç ve fotoğraf denildiğinde daha pek çok sanatkarın yakın tarihli fotoğraf çalışmasının olduğunu belirtelim. Bilhassa Suriye’nin çalkantılı durumuyla irtibatlı şiddetli hayatlar, Afrika’dan Akdeniz’i aşarak gelmeye çalışan göçmenlerin ölümlü seyahatleri sanatın konusu olur.
NEDİM GÜNSÜR VE NURİ İYEM’İN GÖÇ RESİMLERİ
Nedim Günsür (1924, Ayvalık / 1994, İzmir), Cumhuriyet devri fotoğrafına taraf veren sanatkarlarından biridir. 1942 yılında Bedri Rahmi Eyüboğlu atölyesinin öğrencilerinin kurduğu ‘Onlar Grubu’ içinde Nedim Günsür de vardır. Kümenin atölyesinde El Greco’nun fotoğrafıyla birlikte klasik halı ve kilimler de asılıdır. Bunun nedeninin Batı’nın fotoğraf sanatı birikimiyle ülkelerine ilişkin bir sanat çizgisi oluşturmak olduğu söylenir. Kümenin Fahrünnisa, Tural Erol, Orhan Peker, Fikret Otyam üzere üyeleri farklı anlayışlar içinde olsalar da ortaklaştıkları bahis Anadolu’ya has bir sanat oluşturmaktı. Nedim Günsür, Neşet Günal’la birlikte 1960’lı yıllardan itibaren figüratif ve toplumcu gerçekçi sanatın değerli temsilcileri ortasında yer aldı.
1960’lı yıllardan itibaren sanatkarın figüratif fotoğraflarında göç, ayrılık, yoksulluk ve açlık üzere hususlar ‘toplumsal gerçekçi’ anlayışta ele alınır. Günsür, edebiyatla kendi yapıtları ortasında alaka kurduğunu belirtir ve kimi fotoğraflarını edebiyat yapıtlarından yola çıkarak yapar. ‘Göçerler’ isimli fotoğrafını Orhan Kemal’in ‘Ortadirek’ romanından esinlenerek yaptığı bilinir. ‘Ortadirek’ romanı Yaşar Kemal’in ‘Yer Demir Gök Bakır’ ve ‘Ölmez Otu’ romanlarıyla birlikte ‘Dağın Öte Yüzü’ genel başlığı altında topladığı üçlemenin birincisidir. Bu bir Çukurova romanıdır ve her şeyiyle sahicidir. Çukurova yöresinin folklorunu gerçekçi bir biçimde yansıtır. Yörenin meseleleri, insanların açmazları, çarpıklıklar ve hayat gayreti harikulade bir müşahede gücüyle anlatılır. Nedim Günsür’ün fotoğraflarında yaptığı da budur.
Göçerler, 1980, tual üzerine yağlıboya, Ayşe ve Mahmut Özgener Koleksiyonu. Nedim Günsür dış göçe kayıtsız kalmaz, Avrupa’nın değişik ülkelerine, bilhassa Almanya’ya giden göçmen çalışanlar ve ailelerini fotoğraflarının konusu yapar. Sanatkarın ‘Yeşil Tren’ fotoğrafında kucaklaşarak vedalaşan, tren penceresinden uzanarak aileleri yahut arkadaşlarıyla gurbet öncesi son sefer konuşan insanların hüzünlü havası hissedilir. Yeliz İsanç’ın dediği üzere “Günsür, toplum gerçeğinin somut imajlarını, gözlemci sadakati içinde sunarken olayları, imgeleri abartmaz”. Figür stilizasyonu ve ince uzun espasları seçmesiyle birlikte figürler ritmik olarak sıralanır. Boşluğa sakince yerleştirilmiş tren ve gar binasının önündeki insanlara ağaçlar, azık torbaları, çanta ve bavullar eşlik eder. Fotoğrafın genel havası içinde “Aslında biz bu yaşantıyı biliyoruz” hissinin dinginliği hissedilir. Herkesi içine alan bu mutlak hoşluğu Nuri Bilge Ceylan’ın sinemalarından de biliriz.
NURİ İYEM
Ahmet Hamdi Tanpınar’ın daha 1947 yılında Cumhuriyet Gazetesi’ndeki yazısında “Beyoğlu’nun iç sokaklarının etnolojisini veren” ressam diye andığı Nuri İyem (1915, İstanbul / 2005, İstanbul), çocukluğunu ve birinci gençlik yıllarını Osmanlı’nın son devirleri, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet’in kuruluş yılarında geçirir. Babasının vazifesi münasebetiyle kısa vadeli olsa da Anadolu’nun değişik yelerinde yaşar. Liseyi İstanbul’da bitirir. Nazmi Ziya, İbrahim Çallı ve Leopold Levy üzere devrin kıymetli sanatkarlarından dersler aldığı Hoş Sanatlar Akademisinde fotoğraf eğitimine başlar. Mezuniyet resmi ‘Nalbant’ iki yıl kadar mahpus yatmasının nedeni olur. Periyodun işgüzar vazifelileri fotoğraftaki nalbantın kullandığı aletlerden orak çekiçli komünizm propagandası hatası üretmiştir (bazı şeyler hiç değişmiyor). Bu bahis nedense sanat tarihi etraflarında hasebiyle da sanat tarihi eğitiminde pek konuşulmaz.
Nuri İyem’le birlikte Ferruh Başağa, Avni Arbaş, Selim Turan, Fethi Karakaş, Turgut Atalay, Nejat İhtilal, Mümtaz Yener, Haşmet Akal, Agop Arad üzere sanatkarların yer aldığı ‘Yeniler Grubu’ günün sanat ortamı ve sanatkarlar için sert tenkitler yapar. Örneğin ‘D Grubu’nu yalnızca Avrupa sanatının değişik eğilimlerini uygulamaya çalışan ve toplumsal meselelere karşı duyarsız sanat üretmekle suçlarlar. Yeniler Kümesi ise toplumcu gerçekçi çizgide sanat eserleri verirler. Nuri İyem’in bilhassa 1960’lardan sonra göçü, köy ve kırsal ömrü, kentleşme ve gecekondu bölgelerinin güçlü yaşantısını fotoğrafının konusu yapması birden ortaya çıkan bir durum değildir. Öğrencilik yılları ve Yeniler Kümesi içinde oluşan düşünsel birikim onun toplumcu gerçekçi üslubu benimsemesinin nedeni olur. Gecekondularda yaşayan göçmen insanların yaşadığı zorluklar, bilhassa de barınma sorunu Nuri İyem’i derinden etkilemiş olmalı.
Evin Sanat Galerisi’nin ‘Çağının Şahidi Bir Ressam: Göç Resimleri’ (2007) isimli stant kataloğunda Nuri İyem’in 1950–2004 yılları ortasındaki periyotta üretmiş olduğu göç bahisli fotoğraflarından derlenen, 33 farklı koleksiyona ilişkin 47 yapıttan oluşan standın fotoğrafları yer alır. Bu fotoğraflarda 1950’li yıllarda başlayıp 1960’lı yıllarda ağırlaşan göçün neden olduğu ömürler betimlenir. Dededen toruna üç jenerasyonun birlikte yaptıkları göç yürüyüşünün betimlendiği ‘Göç’ isimli fotoğraf bunlardan biridir. ‘Gecekondu Yapanlar’ isimli öbür bir fotoğrafta ise yardımlaşarak barınak/gecekondu yapan göçmen beşerler betimlenmiştir.
Nuri İyem, Göç, 1970, tual üzerine yağlı boya. 
Nuri İyem, Gecekondu Yapanlar, 1976, duralit üzerine yağlıboya. Günümüzde göçler çok boyutlu ve çok sayıda nedeni içinde barındıran vicdani bir sorun olarak insanlığın önünde duruyor. Göçmenleri tehdit olarak görme ve ırkçılığın eşlik ettiği düşmanlaştırma göç alan bütün ülkeleri etkiliyor. Avrupa ülkeleri ve Türkiye bu durumdan en çok etkilenen ülkeler. Halbuki göç olayına farklı bir gözle bakabiliriz. Şayet bugün Akdeniz uygarlığının bütünlüğünden bahsedebiliyorsak bunun nedeni MÖ 2 binli yıllardan bu yana süregelen göçlerdir. Yakın vakitlerin göçleriyle ise daha besbelli dönüşümler gerçekleşti. Günümüzde kibirli bir formda göçmenleri ötekileştirenler muhakkak ki kendi cetlerinin ötekileştirildiği tarihi unutuyor. 19’uncu yüzyılda İrlandalılar daima küflenmiş patates yemekten ölmemek için Protestan ABD’ye göçtü. Meğer Katolik İrlanda her şeyleriydi. İtalya 19’uncu yüzyılın ortalarından 1970’li yıllara kadar neredeyse yarı nüfusunu göçlerle kaybetti. Nazi Almanya’sından Türkiye dahil pek çok ülkeye en çok da ABD ve İngiltere’ye göç oldu. Nazilerden kaçanlar çoğunlukla nitelikli insanlardı. Entelektüel ve bilim insanlarından oluşan kümeleri da barındıran göçmenler gittikleri ülkelere önemli katkılarda bulundular. Tıpkı günümüzde olduğu üzere…
